آغاز معماری ایران به چه دوره ای بر می گردد؟
- ایرانیان به لحاظ شرایط اقلیمی ویژه کشور اغلب برای ساخت بناها از مصالح و مواد مقاوم بهره می گرفتند و بر همین اساس در زمینه ساخت بناها تبحر کافی پیدا کردند و به سرعت توانستند به هنر معماری در معنای واقعی آن دسترسی پیدا کنند. چنانچه آثار و ابنیه تاریخی به جای مانده از تاریخ کهن ایران مانند چغازنبیل نشانی از این حکایت است. همچنین در دوره های پارتی و ساسانی سبک و سیاق معماری سنگی به شناخت بهتر مواد و ساخت بناهای عظیم، طاق ها و کتیبه ها منجر شد که این روند در اواخر دوره ساسانی به شکل کاملی بروز پیدا کرد. با آغاز دوره اسلامی روند معماری ایران پویاتر شد تا جایی که در دوره سلجوقی، با تکمیل شدن مباحث سازه ای، معمارها فرصت پیدا کردند تا از آجر، ملاط و تزیینات در ساخت بناها استفاده کنند که این هنر به ویژه در دوران اسلامی، در سطوح عالی آن به چشم می خورد. در اواخر دوره مغول اطلاعات مربوط به سازه و بنا تکمیل و معماری بنا از نظر فضاها کامل شد و بناهای به جا مانده از این دوره به عنوان یکی از کامل ترین نمونه های فضاهای معماری شهری، جلوه گر شد. پس از مغول و در دوران تیموریان کاشیکاری با سبک و سیاق کاشی معرق و به شکل بی نظیر به کار گرفته شد که این سبک در دوره صفویه نیز ادامه پیدا کرد، در این دوره سرعت ساخت و ساز استفاده از کاشیکاری هفت رنگ را جایگزین استفاده از کاشی های معرق کرد.
در دوران قاجار اتفاقات و ابداعات زیادی در معماری ایران زمین رخ داد. یکی از این حوادث ویرانی بناهای به جای مانده از دوران قبل به خصوص دوره صفویه است، دلیل لرد کروزن (سیاح انگلیسی) برای این ویرانی ها متوجه آن است که، شرقی ها از اینکه در خانه پدرانشان سکنی گزینند، کراهت دارند : «پدران جهت فرزندان بنایی می سازند که چون ممکن است بعداً این بنا کافی برای پسر نباشد و یا طرز ساختمان که تغییر می یابد و وارث را خوش نمی آید، وارثین صرفه را در انهدام و ویرانی می بینند».
کاری که شاه عباس نیز درباره میراث گذشتگان انجام داد، به طوری که به گفته یکی دیگر از سیاحان خارجی به نام تاورنیه : «وقتی شاه عباس اصفهان را پایتخت خود قرار داد، به مسجد جامع قدیم شهر احترام نگذاشت، در صورتی که باید این محل زیبا را که اهمیت و شهرت اصفهان وابسته به اوست مرمت می نمود».
در دوران قاجار به دلیل ورود عناصر جدیدی مانند میدا (به معنای امروزی) و خیابان به عرصه معماری، در معماری ایران تغییراتی رخ می دهد و معماری جدیدی به نام معماری خیابانی شکل می گیرد، همچنین معماری در دوران قاجار در بناهای مختلف مانند : پل، گرمابه، مسجد، مدرسه و غیره ادامه معماری دوره های پیشین به خصوص صفویه است و البته دارای تغییرات و عناصری می باشد که مختص دوره قاجار است.
بطور کلی معماری دوره ی قاجاریه را می توان به دو دوره ی کلی تقسیم کرد :
1-دوره ی اول: از آغاز سلطنت آغا محمد خان تا پایان سلطنت محمد شاه :در این دوره نگاه حاکم بر معماری همچنان نگاهی درونزا و بر مبنای سبک اصفهان و به کمال رساندن آن می باشد که نمونه هایی همچون حرم حضرت معصومه در قم و مسجد سلطانی نمونه هایی از آن می باشند.
2-دوره ی دوم: از آغاز سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان حکومت سلسله قاجار: در این دوره بر اثر مسافرت های ناصرالدین شاه و اخلاف او و همچنین اعزام عده ای از محصلین ایرانی به اروپا و تحت تاثیر قرار گرفتن هیات حاکمه و نخبگان جامعه، سبکی در معماری آغاز می گردد که التقاطی از معماری بومی و معماری غربی می باشد.
هنر معماری این زمان با مقایسه با دوره‌ی صفویه بسیار ضعیف شمرده میشود. تنها در زمان حکومت طولانی ناصرالدین شاه قاجار به دلیل نفوذ هنر باختری، هنر معماری همچنین صنایع ظریف مانند گچ‌بری، آیینه‌کاری و کاشیکاری رونق یافت. ارتباط بیشتر ایران با غرب، معماران ایرانی را بر آن داشت تا عوامل مشخص معماری ایران را با روش‌بینی و توجه خاصی با عوامل معماری غرب درآمیزند و آثاری به وجود آورند که از نظر هنری دل پسند باشد.
فضاها به گشایش و سبکی بیشتری می رسند و الگوهای قدیمی معماری ایران در جهت گسترش فضا تکامل می یابند. اما وقتی به معماری از زوایای دیگری مانند اندازه ها، تناسبات، شکل ها و تزئینات نگاه کنیم، معماری دوره قاجار وضع نازل تری را نسبت به دوره های گذشته خود و به خصوص دوره صفوی نشان می دهد.
گرمابه ها
ساخت حمام (گرمابه) در معمارى ایران داراى سابقه اى چندین هزار ساله است و قدمت آن طبق حفارى هاى باستان شناسى صورت گرفته در تخت جمشید به دوره هخامنشى مى رسد و این روند در دوره ى اسلامى ادامه پیدا کرده و تا اواخر دوره قاجار و حتى حال حاضر ما شاهد ساخت گرمابه هایى به سبک و شیوه سنتى در معمارى ایران هستیم.دوره اوج و رونق معمارى حمام ها مربوط به دوره صفویه است،طرح کلى گرمابه ها در سراسر ایران یکسان بوده و تنها تفاوتى که گرمابه هاى اقلیم سرد با گرمابه هاى اقلیم گرم داشته اند در عمق آنهاست که در اقلیم سرد به علت سردى هوا، عمق گرمابه بیشتر است .
معمارى حمام ها در دوره قاجار به طور کلى ادامه ى معمارى گرمابه هاى دوره صفوى است.
ویژگی های باغ قاجار
باغسازی ایران در این دوره همچون معماری و سایر رشته های هنری به شدت تحت تاثیر باغسازی اروپا قرار دارد. معماران فرم ها و عناصر معماری و ساختار فضایی باغ های اروپایی را اقتباس تا حدی ایرانیزه و سپس اجرا نموده اند. علی رغم وجود عناصر فراوان بیگانه اما همچنان فضای باغ ایرانی حاکم بر باغسازی این دوره است. قدمت ساخت باغ در معمارى ایران به دوره هاى قبل از اسلام (باغ هاى پاسارگاد) مى رسد و دستیابى به نظم حاکم بر باغ ایرانى همراه با شکل گیرى فرهنگ ایرانى حاصل شده است، گر چه این نظم نیز مبتنى بر دیدگاه هاى دین زرتشت ودین اسلام و سپس فرهنگ ایرانى بوده است؛نکته اى که در مورد باغ هاى ایرانى در دوره مختلف تاریخى به خصوص دوره قاجار رعایت شده، پرهیز از بیهودگى و درون گرا بودن باغ هاست که از ویژگى هاى مهم باغ هاى ایرانى است. رواج حوض بیضى شکل نیز خاص دوره قاجار و تحت تأثیر معمارى غرب است.
مدارس دوره قاجار به نوعی اوج و شکوه معماری مدارس را به نمایش مى گذارند، از جمله مدارس زمان قاجار مدرسه سپهسالار است که نمونه ى کاملى از معمارى مدارس دوران قاجار و قرن سیزدهم هجرى قمرى است.
از دیگر ساخت و سازهایى که در دوره قاجار صورت گرفته؛ بازارها،پل ها، معمارى قهوه خانه ها، یخچال ها و تیمچه هاى موجود در بازار (مانند تیمچه ى امین الدوله کاشان) و ستون هاى به کار برده شده در این دوره است