این عمارت زیبا بعد از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان و به دستور شاه عباس اول در قرن ده خورشیدی یا یازدهم قمری ساخته شد. هدف اولیه این کاخ زیبا، تبدیل آن به عنوان مکانی برای مقر حکومتی و پذیرایی از سفرا و شاهان در زمان شاه عباس اول بود و بعد از او هم مورد استفاده قرار گرفته است.
مدت زمان ساخت کاخ عالی قاپو
کاخ عالی قاپو در ۵ مرحله معماری و زمان ساخت آن بین ۷۰ تا ۱۰۰ سال تخمین زده شده است که در زمان شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه صفوی، تزئیناتی با خطوط نستعلیق به طبقه سوم اضافه شده است. در حال حاضر، اطلاعات خاصی در خصوص معماران اصلی این ساختمان زیبا در دسترس نیست؛ اما براساس اسناد تاریخی بیان می شود که دو معمار برجسته مسجد جامع عباسی و مسجد شیخ لطف الله یعنی استاد علی اکبر اصفهانی یا استاد محمدرضا اصفهانی در ساخت آن نقش داشته باشند.
رابطه در عالی قاپو و نامگذاری آن
عالی قاپو از دو کلمه عالی یعنی باشکوه و بزرگ و قاپو (ترکی) به معنای درب تشکیل شده که در حالت کلی به معنای «درب باشکوه» یا «درگاه بلند» می‌نامند. در عالی قاپو را می‌توان بزرگترین در در یک پایتخت دانست. مردم در آن زمان احترام خاصی برای این در قائل بودند و آن را مقدس می‌شمردند و هرگونه توهین و پا گذاشتن روی آن، مورد بخشش قرار نمی‌گرفت.
باور آن زمان بر این بوده است که شاه عباس اول، این در را از نجف اشرف و از مقبره متبرک حضرت علی (ع) آورده است و حتی خود شاه هم هیچ‌گاه از جلوی این در به صورت سواره عبور نمی‌کرد و هرکسی که قرار بود تا مورد لطف شاه قرار بگیرد، در جلوی این در قرار می‌گرفت و حمد و ثنا برای شاه می‌فرستاد؛ ازاین‌رو، این در را «عالی قاپو» نامیدند.
شمای کلی تزئینات داخلی و خارجی معماری عالی قاپو
یکی از قسمت‌هایی که باعث تفاوت چشمگیر معماری عالی قاپو با معماری دیگر ساختمان‌ها شده است، وجود تزئینات داخلی و خارجی در آن است. در تزئینات داخلی و خارجی از کاشی‌هایی با آجرهای هفت‌رنگ و خطوط اسلیمی به همراه نقاشی‌های گل، بوته و حیوانات و مینیاتوری‌های اصیل ایرانی توسط رضا عباسی و خارجی توسط اروپاییان استفاده شده است. به عبارتی دیگر، می‌توان گفت که همین مینیاتورها هست که معماری عالی‌قاپو را به صورت کامل متمایز کرده است.
شش طبقه در معماری عالی‌قاپو
همان‌طور که در بالا گفتیم، ارتفاع عالی‌قاپو به ۴۸ متر می‌رسد و دارای ۶ طبقه است؛ اما نکته قابل‌توجه اینکه شما از هر طرف به این ساختمان نگاهی بی اندازید، تعداد طبقات مختلفی را میتوانید مشاهده می‌کنید. از جلو بنا یعنی از میدان نقش جهان ۲ طبقه، از پشت ۵ طبقه و از طرفین ۳ طبقه قابل مشاهده است.
ساختار معماری عالی‌قاپو
معماری این کاخ زیبا به صورتی است که نظر هر بازدیدکننده‌ای را از همان درب ورود جلب می‌کند. عمارت عالی‌قاپو به دو قسمت جلویی و مدخل عمارت که کمی از ساختمان اصلی جلوتر و دارای تاق نماهای کوچک است و کاخ اصلی تقسیم میشود. در بالای این مدخل هم یک ایوان وجود دارد که یک حوض مسی با لبه‌های مرمرین در وسط این ایوان قرار گرفته و از شواهد تاریخی پیداست که آینه‌کاری از تزئینات اصلی این ایوان بوده است.
بعد از ورود از در جلویی اصلی توسط دهلیز، ورودی اصلی کاخ قرار دارد که عبارت «انا مدینه العلم و علی بابها» که نشان دهنده مذهب شیعه صفوی در ساختار حکومتی است، در بالای آن خودنمایی می‌کند. البته کتیبه‌های زیادی درگذشته بر ورودی کاخ اصلی وجود داشته است که متأسفانه به دلیل نگهداری نادرست و دیگر مسائل، نوشته‌های آن از بین رفته و به‌خوبی معلوم نیست.
بعد از در، یک محیطی به اندازه ۶۴ مترمربع و با ارتفاع ۱۱ متر وجود دارد. از نکات قابل توجه در این محیط، وجود نقاط اکوستیکی در گوشه‌های آن است که صدا در آن نقاط شفاف‌تر و بلندتر از بقیه به گوش می‌رسد.
برای اتصال طبقات به یکدیگر از سه دستگاه پله استفاده میشود که دوتای آن مارپیچ است که از گوشه طبقه اول شروع شده و حدود ۹۴ پله از ابتدا و انتها وجود دارد. یکی از معماری بسیار زیبای این ساختمان، مربوط به طبقه سوم است که توسط شاه عباس دوم با ۱۸ ستون و ارتفاع ده متر ساخته شد. ستون‌های پوشیده شده از آینه و سقف‌های مرکب از نقاشی‌ها با طرح‌های بسیار زیبا باعث زیباتر شدن طرح این طبقه با بقیه شده است. دیگر طبقات هرکدام نیز دارای تالارهای مختلف با نقش و نگارهای خاصی است که در آن به کار رفته است.
در آخرین طبقه، مکانی قرار دارد که شاهان صفوی به همراهان برای دیدن بازی‌های چوگان و مراسم‌ها و نمای کلی میدان استفاده می‌کردند. مساحت این تالار ۴۸۰ متر است و به خاطر وجود تیرهای چوبی در کف آن، از استحکام بالایی برخوردار است.
تالار موسیقی، از دیگر تالارهای طبقه ششم است که دارای مساحت ۶۳ مترمربع و شکل چلیپا است. از ویژگی‌های بارز این تالار، وجود مقرنس‌ها به شکل‌های گوناگون که هم جنبه زیبایی و متناسب دارد و هم اینکه باعث ایجاد محیط آکوستیک شده است تا صداها کامل به کل تالار برسد. در واقع هر طبقه و هر تالار در عمارت عالی‌قاپو دارای طراحی خاص و منحصر به فردی است و هنوز که هنوز بسیاری از معماران برجسته جهان و بازدیدکنندگان محو دیدن آن‌ها می‌شوند.
جمع‌بندی
عالی‌قاپو دارای یکی از شاهکارترین معماری‌های تاریخی جهان است که هنوز بیشتر گردشگران از سراسر دنیا و ایران مبهوت آن می‌شوند. این عمارت صفویه دارای ۶ طبقه است که هرکدام از آن‌ها دارای تالار و طرح‌های مختلفی هستند و نکته جالب‌تر اینکه هر بیننده در هر طبقه یک طرح خاصی را مشاهده می‌کند. از این عمارت بیشتر برای کارهای تشریفاتی و پذیرایی از مهمانان و سفرا پادشاهان استفاده شده است.
- ۹۸/۰۶/۱۱