اطلاعاتی درباره خانه طباطبایی ها در کاشان

آنچه که در خانه های تاریخی ایران به چشم می آید، حکایت از شناخت عناصر معماری و هنر به کارگیری و ترکیب آنها دارد. گویی معماران قدیم با دانشی تجربی هر آنچه که در دیار خود می یافتند را برای خلق یک اثر ماندگار به کار می گرفتند. سال ها طول می کشید تا معمار حاصل کار و تجربه اش را ببیند اما یک لبخند رضایت بر لب صاحبخانه کافی بود تا تمام خستگی ها از تن او زدوده شود. کاشان را به هنر، فرهنگ و دین می‌شناسیم. مردمانی دین‌پرور و فرهنگ‌دوست که بناها و هنرهای خویش را برای تمام جهانیان به یادگار گذاشته‌اند. نمایه‌هایی از صلابت و سلامت روح را می توان در تمامی آثار بجای مانده از مردمان قدیم کاشان یافت.

از میان آثار مرتبط با معماری قدیم شهر آنچه تمامی گردشگران را به سوی خویش می‌کشاند، خانه‌های باستانی آن است، زیرا خانه‌ها جزئی از جریان زندگی روزمره تمام مردمان است و رؤیت خانه‌های قدیمی که نمادی از آرامش و مکانی برای زندگی است، می‌تواند برای همه جالب و جذاب باشد.

امروز قصد ورود به یکی از همین خانه ها را داریم که نامش برای بسیاری از دوست داران تاریخ و معماری آشناست. با هم راهی شهر کاشان می شویم و به خانه طباطبایی ها قدم می گذاریم.

این خانه 4730 مترمربع وسعت دارد و بخش های متفاوتی را با کاربری های متنوع شامل می شود. هر گوشه از این خانه بر طبق اصولی خاص و هوشمندانه ساخته شده و در عین زیبایی، کلیه نیازهای ساکنان در آن پیش بینی شده است. خانه های بزرگ به صاحبان ثروتمند خود این فرصت را می دادند تا علاوه بر خودشان، فرزندان آنان نیز پس از ازدواج در همان خانه زندگی کنند. علاوه بر این، محلی برای تجارت و برگزاری مراسم نیز بوده اند.تزیینات مجلل و باشکوه داخلی و بیرونی همچون گچ بری های هنرمندانه و به کارگیری شیشه های رنگی و ارسی، حفظ اصالت معماری ایرانی و اسلامی و طراحی متناسب با فرهنگ و اقلیم خاص منطقه از ویژگی هایی است که خانه طباطبایی های کاشان را به یکی از منحصر به فردترین بناهای تاریخی ایران تبدیل می کند.شاید اگر کسی از این ویژگی ها خبر نداشته باشد با دیدن درِ ورودی خانه به راحتی از کنار آن عبور کند؛ اما با ورود به خانه تصاویری تازه و متفاوت از خانه های ایرانی در ذهن تان شکل خواهد گرفت که هیچ گاه فراموش نخواهند شد.

تاریخچه خانه طباطبایی ها

صاحبِ خانه طباطبایی ها، یکی از تاجران بین المللی فرش از اهالی نظنز و مقیم کاشان بود که با نام حاج سید جعفر طباطبایی نطنزی شناخته می شد و فرش های نفیسی را به روسیه و هند صادر می کرد. وی در حدود سال 1250 هجری قمری تصمیم به ساخت خانه ای مجلل در جوار بقعه مبارکه امامزاده سلطان امیراحمد گرفت تا خانواده اش را در آن اسکان دهد. او معمار معروف کاشانی، استاد علی مریم، هنرمند برجسته دوره قاجار، را به عنوان مامور طراحی و ساخت این خانه انتخاب کرد. معمار موظف شد با استفاده از هنر و مهارت خود خانه باشکوهی را بنا کند. وی که سازنده خانه بروجردی‌ها و سرای امین الدوله نیز بود، توانست در مدت 10 سال ساخت این خانه را به پایان برساند.

برای جلوه دادن به این خانه، نیاز به تزییناتی شکوهمند بود، پس یکی از شاگردان میرزا ابوالحسن صنیع الملک غفاری کاشانی، گچ بری و نقاشی های آن را برعهده گرفت و زیر نظر استاد خود به ایجاد طرح هایی منحصر به فرد مشغول شد. میرزاابوالحسن غفاری کاشانی ملقب به صنیع الملک که هنرمند بزرگ و نقاش‌باشی دربار ناصرالدین شاه قاجار بود به دلیل مراوداتی که با صاحب خانه داشت پذیرفت که نظارت بر کار گچ بری و نقاشی را بر عهده بگیرد و همین امر بر ارزش و اعتبار خانه طباطبایی ها افزود. به دلیل آنکه صاحب خانه در کار تجارت فرش بود کلیه نقوش گچ بری از نقش های فرش ایرانی و گل و مرغ اسلیمی الهام گرفتند و در نهایت شکوه اجرا شدند.

این خانه تاریخی پس از گذشت سال ها به وسیله هیات امنایِ مرمت و احیای ابنیه تاریخی کاشان، از صاحبان آن خریداری شد. این بنا در سال های 1373 تا 1376 با همکاری شهرداری و میراث فرهنگی کاشان و با پشتیبانی مسوولان وقت وزارت معادن و فلزات مورد مرمت قرار گرفت و طبق نقشه اصلی بازسازی شد.

 خانه تاریخی طباطبایی ها با شماره ثبت 1504 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و تحت نظر سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری کاشان اداره می شود.

معماری خانه طباطبایی

 

مجموعه خانه طباطبایی‌ها مشتمل بر ۳ بخش اندرونی بیرونی و بخش مخصوص خدمه است. مجموعه خانه تاریخی طباطبایی‌ها با ۴۷۰۰ مترمربع وسعت دارای ۴۰ اتاق، ۴ حیاط، ۴ سرداب (زیرزمین)، ۳ بادگیر و ۲ رشته قنات است. معماری خانه طباطبایی‌ها به شیوه معماری حجاب‌دار و گودال‌باغچه، متقارن و درون‌گرا است. معماری گودال‌باغچه یعنی باغچه‌ی خانه در گودی قرار گرفته است. بدین ترتیب بنا هم از نظر استحکام و مقابله با زلزله مقاوم می‌شود و هم آن که آبرسانی به بنا را تسهیل می‌کند؛ در ضمن از رطوبت بنا هم برای رشد گیاهان استفاده می‌شود. وقتی بنا در دل خاک باشد (یعنی به‌صورت گودال باغچه ساخته شود) خانه در عایق حرارتی هم قرار دارد. نه خانه زود گرم و نه زود سرد می‌شود.

این خانه مشتمل بر چهار صحن و حیاط می‌شود که حیاط مرکزی متعلق به قسمت بیرونی و دو حیاط متعلق به اندرونی و یک حیاط متعلق به خدمه بوده است.

قسمت اندرونی خانه شامل اتاق پنج دری ساده در مرکز و دو حیاط در دو طرف آن و دارای سرداب‌هایی که بادگیر ها هوا را در آن جریان می‌دهند که این قسمت محل سکونت خانواده مرحوم طباطبایی بوده است. حیاط ضلع شمال غربی بزرگتر و تعداد اتاق‌های آن بیشتر و دارای سرسرای پذیرایی مجزایی است. در زیر قسمت اندرونی مخصوصا اتاق مرکزی، سرداب بزرگی قرار دارد که دارای مشخصات منحصربه‌فرد خود است و به علل مختلفی مانند وجود بادگیر، سقف ضربی، نوع مصالح به کار رفته در بدنه، دو جداره بودن بدنه، وجود حوضی که قبلا در مرکز سرداب بوده، اختلاف ارتفاع با سطح کوچه حدود ۸ تا ۱۰ متر و نسیم خنکی که از سطح حوض حیاط مرکزی وارد زیر زمین می‌شود، باعث شده است تا به خصوص در فصل تابستان ۱۵ تا۲۰ درجه اختلاف دما بین زیرزمین و بیرون آن مشاهده شود.

قسمت بیرونی خانه شامل تالار بزرگ (اتاق شاه نشین) در مرکز با نورگیرها و پنجره‌های مشبک رنگی و پنجره‌های کناری دو جداره که عمودی باز و بسته می‌شوند. این اتاق دارای تزیینات نقاشی و آیینه‌کاری و گچ‌بری‌های جالب از جمله پنجره‌های مشبک گچی است که همچون پارچه توری ظریفی به نظر می‌رسد. در دو طرف اتاق شاه‌نشین اتاق‌های گوشواره بنا شده است. در جلوی اتاق شاه‌نشین، ایوانی با آیینه‌کاری و گچ‌بری‌های جالب دیده می‌شود. در طرفین تالار بزرگ دو حیاط خلوت و نورگیر به‌صورت قرینه یکدیگر احداث شده است که دارای تابلو‌های بدیع نقاشی هستند و از نفایس آثار هنری این دیار به‌شمار می‌آیند. اسناد و قراین نشان می‌دهد که هنرمند بزرگ و نقاش باشی دربار ناصرالدین شاه قاجار یعنی «میرزا ابوالحسن غفاری کاشانی» ملقب به «صنیع الملک» با مالک خانه دوستی نزدیک و مراوده خانوادگی داشته، لذا به احترام دوستی که با مرحوم طباطبایی داشته، در اجرای گچ‌بری‌ها و ترسیم نقاشی‌های این خانه نظارت داشته است و این مطلب ارزش و اعتبار تزیینات خانه طباطبایی را بسیار افزایش می‌دهد.

حیاط خدمه خانه که شامل اتاق‌های خدمه، زیرزمین خدمه، آشپزخانه و اصطبل زمستانی و تابستانی می‌شود که متأسفانه تعدادی از اتاق‌های خدمه از بین رفته است.

 آب خانه از دو رشته قنات دولت‌آبادی و نصرآبادی تأمین می‌شد. خانه طباطبایی دارای ۵ درب ورودی است که ورودی اصلی به دو ورودی اندرونی و بیرونی در قسمت هشتی تقسیم می‌شود. علت پیچ و خم‌های راهروهای ورودی جهت شکستن اختلاف ارتفاع و نداشتن دید مستقیم است. ذکر این نکته خالی از لطف نیست که در ساخت خانه‌های قدیم کاشان در عین حال که به اقلیم و وضع آب و هوایی به‌صورت اصولی و علمی توجه شده، به لحاظ پایبندی به اعتقادات دینی و اسلامی از نوعی حجاب و طرح محفوظ نیز برخوردار است. به این معنی که فضای داخلی خانه از خارج خانه قابل رؤیت نیست و حتی از پشت بام خانه‌های مجاور نیز داخل خانه و از هر بخش، درون بخش دیگر دیده نمی‌شود.

درواقع علاوه بر این که همه فضای داخلی خانه نسبت به خارج از حجاب کامل برخوردار است، هریک از بخش‌های درون خانه نیز نسبت به یکدیگر از حجاب و پوشیدگی خاصی بهره می‌برند. خانه طباطبایی‌ها مانند دیگر خانه‌های مجلل آن زمان در گودی زمین ساخته شده است. بدین معنی که برای رسیدن به سطح حیاط خانه باید از پله‌های ورودی تا عمق ۶ متری پایین رفت و آنجا است که چشم‌انداز زیبای درون خانه انسان را به متحر می‌کند. همانگونه که می‌دانیم، در عمق یک متری از سطح زمین، درجه حرارت در تابستان و زمستان یکسان است. این عایق قطور یعنی یک متر خاک مانع از رسوخ حرارت گرم و سوزنده تابستان و سرمای خشک زمستان به عمق زمین می شود.

وجود پنجره‌های چوبی مشبک با اشکال هندسی کوچک، شیشه‌های رنگی و همچنین روزنه‌هایی در نزدیک سقف که ورود هرچه بیشتر نور ملون خورشید به داخل خانه طباطبایی‌ها را میسر می‌ساخت، علاوه بر زیبایی ذاتی خود، تابش نور به داخل کنترل کرده و آفتاب گرم را ملایم‌تر ودلپذیرتر می‌نموده است. حوض مستطیلی با آبی زلال، به عنوان یکی از عناصر اصلی محوطه‌سازی، در عین تلطیف هوای حیاط و خلق فضایی دلپذیر، ترکیبی کوچک اما پربار از یک باغ ایرانی را به نمایش می‌گذارد.

رنگ‌های به‌کار گرفته شده در تزئینات خانه طباطبایی‌ها متأثر از ویژگی‌های اقلیم گرم و خشک کاشان است و یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این خانه به شمار می‌رود که توسط معمار آن و با در نظر گرفتن جنبه‌های مادی و معنوی نیازهای انسانی، در طراحی و ساخت این خانه تاریخی لحاظ شده است. آب مورد نیاز ساکنین اعیان خانه طباطبایی‌ها کاشان را نیز ۲ رشته قنات با نام‌های دولت‌آبادی و نصرآبادی بر عهده داشتند.